Til að átta sig á atvinnuleyfakerfi Íslands (og Evrópu) þarf að hafa í huga að réttur fólks til að vinna í öðrum ríkjum er mjög misjafn eftir því hvar í heiminum það fæðist. Evrópubúar njóta víðtæks aðgangs að vinnumörkuðum og samfélögum annarra ríkja og frjáls för launafólks innan Evrópu er ein af grunnstoðum Evrópusamstarfsins. Við ytri landamæri evrópsks vinnumarkaðar taka svo við háar girðingar gagnvart umheiminum. Þar mætir fólk flóknum og oft ósanngjörnum kerfum sem ráða því hver fær að vinna og dvelja innan Evrópu.
Þarfir atvinnulífsins
Til að mæta þörf atvinnulífs fyrir vinnandi fólk hafa Evrópuríki byggt upp fjölbreytt atvinnuleyfakerfi, sem ætlað er að opna löglegar leiðir fyrir fólk utan Evrópska efnahagssvæðisins (EES) til að koma hingað til starfa. Leyfin byggja oft á skorti á vinnuafli í tilteknum greinum – til dæmis í iðngreinum eða umönnun, eða á tiltekinni sérfræðikunnáttu sem talin er þörf fyrir. Þetta eru kerfi sem að orðinu til bjóða upp á gagnkvæman ávinning fyrir atvinnuleitanda og evrópskan vinnumarkað. En í heimi þar sem gæðum er misskipt verða evrópsk atvinnuleyfi stundum að vöru á (ólöglegum) markaði.
Ólögleg sala atvinnuleyfa
Síðustu ár hafa komið upp fjölmörg dæmi þess í Evrópu að launafólk frá löndum utan EES greiði himinháar upphæðir til að komast inn á evrópskan vinnumarkað – ekki til stjórnvalda, heldur til milliliða, ráðningarskrifstofa eða atvinnurekendanna sjálfra, sem sjá þá stundum um pappírsvinnu og fleira sem snýr að leyfisumsókn.
Á Írlandi hefur verið greint frá því að atvinnurekendur hafi krafið starfsfólk um allt að 25.000 evrur (um 3,75 milljónir íslenskra króna) fyrir að útvega þeim atvinnuleyfi. Starfsfólkið hafi svo unnið við afar bág skilyrði þegar til landsins var komið. Í Finnlandi greiddu nær 200 hjúkrunarfræðingar frá Eþíópíu 4.000 evrur hver (um 600.000 íslenskra króna) til milliliða til að tryggja sér starf í finnsku heilbrigðiskerfi. Greiðslurnar samsvara margra ára launum í Eþíópíu, leiddu marga í skuldir og sumir komust aldrei til Finnlands þrátt fyrir að hafa greitt hluta upphæðarinnar. Lögreglan í Finnlandi rannsakar málið sem stórfelld fjársvik.
Líka á Íslandi
Íslensk verkalýðshreyfing hefur rætt við fólk sem greiddi allt að 9 milljónir íslenskra króna til atvinnurekanda og tengdra aðila gegn því að fá vinnu á Íslandi. Fjölskyldur selja eignir og skuldsetja sig í von um betra líf, með loforðum um góða vinnu og starfsskilyrði í trausti þess að geta greitt skuldirnar og gott betur með tímanum. Of oft gerist það svo að loforðin standast ekki, launin eru lægri en búist var við og aðbúnaður bágur. Þar sem dvalarleyfið byggir á atvinnu þora margir ekki að leita réttar síns.
Manneskjur, ekki vinnuafl
Við mótun dvalar- og atvinnuleyfiskerfa er mikilvægt að hafa í huga þann raunveruleika sem lýst er hér fyrir ofan og draga eins og hægt er úr hættunni á því að óprúttnir aðilar hagnist ólöglega á milligöngu um atvinnuleyfi. Lausnin er ekki fólgin í því að hækka girðingarnar gagnvart launafólki utan Evrópu. Stjórnvöld bera þó ábyrgð á því að bregðast við óeðlilegum sveiflum í kerfinu. Skyndileg aukning í umsóknum innan einnar atvinnugreinar getur bent til misnotkunar og að verið sé að hafa launafólk að féþúfu.
Það þarf líka að valdefla og upplýsa allt það launafólk sem hingað kemur um réttindi sín, meðal annars um að það sé ólöglegt fyrir atvinnurekendur að taka við greiðslum í skiptum fyrir atvinnuleyfi. Ein leið væri að allir þeir sem fá útgefið atvinnuleyfi fengju upplýsingafund á tungumáli sem þeir skilja um þau réttindi sem fylgja atvinnuleyfinu.
Lögreglu ber svo að sjálfsögðu að taka ólöglegri sölu atvinnuleyfa alvarlega og rannsaka slík mál sem alvarleg fjársvik.
Ólögleg sala atvinnuleyfa vekur líka upp spurningar um ábyrgð stjórnvalda gagnvart því fólki sem starfar hér nú þegar á atvinnuleyfum sem það greiddi fyrir, ef forsendur atvinnunnar bresta. Þá getur fólk setið uppi stórskuldugt og án tækifæra til að greiða skuldina til baka.
Launafólk frá löndum utan EES er ekki tæki ríkja til að mæta skammtímaskorti heldur manneskjur með fjölskyldur og vonir um gott líf.
Höfundur starfar á skrifstofu Alþýðusambandsins.
