Launafólk hefur greitt efnahagsástandið alltof dýru verði á meðan bankastofnanir og fjármagnseigendur maka krókinn. Halla Gunnarsdóttir, nýkjörinn formaður VR, ræðir við Vinnuna um jafnréttismál, húsnæðiskreppuna og baráttuna fram undan.
Hvernig lýsir þú mikilvægi 1. maí fyrir þig persónulega og félagið sem þú ferð fyrir?
„1. maí er mikilvægur fyrir VR eins og önnur stéttarfélög því hann minnir okkur á að við erum hluti af alþjóðlegri hreyfingu launafólks sem er mikilvægasta hreyfing í heimi. Við munum að fólk hefur látið lífið til að berjast fyrir sjálfsögðum mannréttindum launafólks, þökkum það sem hefur áunnist og skerpum á kröfunum til framtíðar. Hvað mig persónulega varðar þá hef ég alltaf farið í kröfugöngu 1. maí.
Ég gekk fyrst undir merkjum kvenfrelsis og byggði þar á rótum kvenna á rauðum sokkum sem gengu í fyrsta sinn saman í göngunni 1. maí árið 1970, við misgóðar undirtektir fulltrúa stéttarfélaganna. Mér þykir því sérlega skemmtilegt að í göngunni í ár verða kröfur um kvenfrelsi í tilefni kvennaárs áberandi og konur á rauðum sokkum ekki krafðar um að láta fara lítið fyrir sér, heldur einmitt hvattar til að ganga fremst!”
Langt í land í jafnréttisbaráttunni
Nú er svo komið að konur fara fyrir tveimur langstærstu stéttarfélögum landsins. Segir það ekki ýmislegt um sterka stöðu kvenna í íslensku samfélagi og hverju breytir það að konur séu nú í forustuhlutverki í þessum tveimur félögum?
„Kominn tími til! Mér hefur þótt mjög langt í land í jafnréttismálum innan verkalýðshreyfingarinnar og fannst ég ferðast aftur í tímann þegar ég hóf að starfa innan hennar. Vissulega skiptir máli að konur séu til jafns á við karla í æðstu embættum, en það skiptir enn meira máli hvað við gerum og að það takist að verja það sem áunnist hefur og þoka réttindum og kjörum kvenna fram á við.
Þótt konur gegni núna mörgum embættum bæði í verkalýðshreyfingunni og samfélaginu þá er samt langt í land. Enn er mikill launamunur á milli hefðbundinna karlastarfa og hefðbundinna kvennastarfa og konur vinna mun fleiri ólaunaðar vinnustundir í hverri viku en karlar. Alvarlegasta birtingarmyndin er síðan kynbundið ofbeldi, sem er að mínu mati helsti mælikvarðinn á réttindi og stöðu kvenna. Þegar því hefur verið útrýmt skal ég sannfærast um að jafnrétti sé náð.”
Horft til næstu 2-3 ára, hverjar telur þú helstu áskoranir sem þitt félagsfólk stendur frammi fyrir?
„Áskoranir míns félagsfólks eru að miklu leyti samofnar áskorunum alls launafólks. Launafólk er orðið langeygt eftir raunverulegum vaxtalækkunum og langþreytt á dýrtíð. Við höfum greitt efnahagsástandið alltof dýru verði á meðan bankastofnanir og fjármagnseigendur maka krókinn. Á sama tíma er gerð atlaga að skipulagðri baráttu launafólks, til dæmis með stofnun gervistéttarfélaga og beitingu verkbannsvopnsins án ábyrgðar, sem og órökstuddum hugmyndum um að auka valdheimildir ríkissáttasemjara.
VR félagar vinna mjög fjölbreytt störf og halda uppi litlum sem stórum fyrirtækjum á almennum markaði. Hluti VR-inga starfar eftir töxtum og þeir eru of lágir. Meirihluti félaga semur sjálfur um kjör sín en nýtur stuðnings af almennum kjarasamningum og þeim hækkunum og réttindum sem þar er samið um.
Innan VR er stór hópur millitekjufólks og ég hef oftar en einu sinni og oftar en tvisvar hitt VR félaga sem ættu að vera á þeim stað í tekjustiganum að fjárhagsáhyggjur væru á undanhaldi, en upplifa þær engu að síður oft. Jafnvel eru dæmi um tveggja fyrirvinnu fjölskyldur með ágæt laun sem lenda samt í erfiðleikum um mánaðamót, og þau næstu, ef þvottavélin bilar.
Það kemur varla óvart að það sem þarna skiptir sköpum er húsnæðiskostnaður. Sú stefna sem hefur verið rekin undanfarin ár að varpa öllum byrðunum af efnahagsástandinu á húsnæðislántakendur og leigjendur hefur alvarlegar afleiðingar fyrir fólk. Eitt af stærstu viðfangsefnum verkalýðshreyfingarinnar er að stöðva þessa reglulegu aðför að launafólki.
Ný tækni og gervigreind hefur nú þegar gjörbreytt störfum fjölda VR félaga og mun halda því áfram á ógnarhraða. Verkefni okkar er að tryggja hlutdeild félagsfólks í hagræðingunni sem af nýrri tækni hlýst, hvort sem er í launaumslaginu eða með betri vinnutíma og betri störfum.
Það er einnig sífellt meira knýjandi að tryggja starfsfólki á almennum markaði sömu réttindi og hjá hinu opinbera. Þar er ég sérstaklega að horfa til veikindaréttar og orlofsréttar, þ.m.t. ávinnslu orlofs í fæðingaorlofi. Félagar í VR vinna afar verðmæt störf en við sjáum ákveðinn atgervisflótta, ekki síst kvennaflótta, yfir til hins opinbera. Þarna þarf að ríkja jafnræði.”
Lífsgæðin grundvölluð á baráttu stéttarfélaga
Þegar horft er yfir Íslandssöguna hefur verkalýðshreyfingin verið öflugasta afl breytinga og framfara í samfélaginu. Telur þú að hún muni hafa afl og styrk til að gegna þessu hlutverki áfram? Hér má vísa til þess að verkalýðshreyfingin hefur veikst verulega á Norðurlöndum á síðustu áratugum þótt enn búi hún vissulega yfir talsverðum styrk. Fer þetta á sömu leið hér á landi?
„Þetta fer sömu leið ef við leyfum því að fara að sömu leið. Nýlega átti ég samtal við ungan VR-félaga sem starfar í gestamóttöku á hóteli í Reykjavík en er upprunalega frá Austur-Evrópu. Hann hefur búið á Íslandi í tvö ár og sagði það hafa vegið þungt í ákvörðun sinni um að vera áfram hversu öflug verkalýðshreyfingin er á Íslandi. Hann hafði aldrei áður kynnst skipulögðu starfi stéttarfélaga og hafði samanburð af því að starfa í umhverfi þar sem þeirra nýtur ekki við.
Ég held að við velflest sem búum á Íslandi getum tekið undir þetta. Kjara- og réttindabarátta íslenskra stéttarfélaga hefur lagt grunninn að lífsgæðum á Íslandi. Þess vegna er almennur stuðningur við stéttarfélög á Íslandi og það er okkar hlutverk sem förum fyrir þeim að rísa undir því trausti sem okkur er sýnt.”
Hefur ungt fólk nægilegt vægi innan hreyfingarinnar? Er tekið nógu mikið tillit til hagsmuna þess?
„Ég hef haft tilhneigingu til að líta svo á að málefni fólks á ólíkum aldri snúist ekki um mismunandi hópa, heldur einmitt um okkur sjálf á ólíkum tímabilum lífsins. Samt er alltaf ákveðin spenna á milli kynslóðanna og ein af birtingarmyndum hennar er tilhneiging eldra fólks til að líta svo á að yngra fólk hafi það betra en nokkru sinni áður.
Um áratugaskeið hefur mikið verið til í því en þeirri þróun virðist nú vera að ljúka. Foreldrar geta ekki lengur gengið út frá því að börn þeirra hafi það betra eða a.m.k. jafngott og þeir sjálfir. Hæst ber það ófremdarástand sem ríkir í húsnæðismálum og kemur þyngst niður á yngra fólki sem er gert sífellt erfiðara að koma sér þaki yfir höfuð. Fjöldi fólks situr fastur í foreldrahúsum og ójöfnuður hefur aukist þar sem ungt fólk er háð fyrirgreiðslu foreldra til að komast út á fasteignamarkað.
Málefni barnafjölskyldna eru einnig ríkt hagsmunamál ungs fólks. Hægt gengur að brúa bilið milli fæðingarorlofs og leikskóla, sem setur bæði fjárhagslega og tilfinningalega pressu á fólk á viðkvæmum tíma ævinni. Í leikskólamálum má merkja afturför þar sem nokkur sveitarfélög hafa farið þá leið að snarhækka leikskólagjöld fullvinnandi foreldra. Allt eru þetta viðfangsefni sem snerta ungt fólk.
Vissulega eigum við öll sem gegnum embættum innan verkalýðshreyfingarinnar að geta horft til hagsmuna félagsfólks okkar í ólíkri stöðu og á ólíkum aldri. En dæmin hafa sannað að skipulögð aðkoma ungs fólks er mikilvæg til að halda okkur við efnið og ég styð hana heilshugar, hvort sem það er á vettvangi ASÍ í gegnum ASÍ-UNG eða hjá VR í gegnum okkar kröftuga Ungliðaráð.”
Ágreiningur veikir ASÍ
Oft er rætt um styrkinn í samstöðu launafólks og Alþýðusambandið er án nokkurs vafa öflugasta fjöldahreyfing í landinu. Fer styrkur þess minnkandi eða vaxandi?
„Sem stendur finnst mér samstaðan ekki nægileg og stundum reynist erfitt að ná saman um mál sem ættu að vera sjálfsögð ef ákvarðanir eru teknar út frá hagsmunum launafólks í heild sinni. Það kemur niður á styrkleika ASÍ og þar með félagsfólki aðildarfélaga sambandsins.”
Hverja telur þú stærstu áskorun íslenska vinnumarkaðarins?
„Allt launafólk á Íslandi stendur frammi fyrir miklum áskorunum, því að sífellt fleiri vilja draga úr vægi kjarasamninga. Smám saman er verið að þróa fyrirkomulag þar sem fyrstu samningar á almennum markaði gefa einhvers konar merki fyrir alla sem á eftir koma. Nema að það „merki“ er ekki ákveðið með aðkomu stéttarfélaga, heldur með því að Samtök atvinnulífsins velja sér samningsaðila og ætlast svo til að hendur allra annarra séu bundnar eftir það.
Í tvígang hefur SA hótað umfangsmiklu verkbanni til að framfylgja þessari stefnu og að einhverju leyti notið stuðnings innan úr verkalýðshreyfingunni. Samhliða vaða gervistéttarfélög uppi og stjórnvöld hafa gert óskir SA um auknar valdheimildir Ríkissáttasemjara að sínum tillögum. Niðurstaðan yrði lægri laun, lengri vinnutími og krappari kjör. Því í löndum þar sem niðurbrot verkalýðshreyfingarinnar hefur gengið eftir hefur vinnandi fólk setið eftir og býr við mun lakari kjör og stöðugt afkomuóöryggi. Millistéttin minnkar, hin ofsaríku verða ríkari og fátækt meðal fullvinnandi fólks vex. Það eykur svo aftur stuðning við öfgafull pólitísk öfl og dæmin eru fjölmörg. Þetta er að mínu mati stóra viðfangsefnið.”
Í vörn fyrir áunnin réttindi og kjör
Að lokum – þegar þú horfir til hagsmuna almennings, telur þú íslenskt samfélag vera á réttri eða rangri leið?
„Ég tel að margt hafi tekist mjög vel til á Íslandi og það er að stærstum hluta baráttu launafólks og kvennahreyfingarinnar að þakka. Hér eru lífsgæði í grunninn mikil, atvinnuleysi lítið og þrátt fyrir annmarka búum við að mennta- og heilbrigðiskerfi sem eru traust í grunninn. Allt eru þetta stoðir sem eru gríðarlega mikilvægar. Hins vegar erum við að of miklu leyti í þeirri stöðu að þurfa að heyja varnarbaráttu fyrir áunnum réttindum og kjörum þegar við þyrftum að geta sótt fram.”
